مخاطرات دریایی خزر
سونامی در دریای خزر
داده‌های تاریخی نشان می‌دهند که حدود 13 سونامی مهم در منطقه دریای خزر ثبت شده‌است، که اکثر آنها در نواحی مرکزی خزر به وقوع پیوسته‌اند. لرزه‌خیزی قابل توجه ناحیه خزر مرکزی ناشی از وجود یک ناحیه فرورانش به نام Apsheron Sill در این منطقه است.احتمال وقوع سونامی در صورت وقوع زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای حدود 8 در آن ناحیه بسیار زیاد است. بنابراین احتمال رویداد گل فشان، زمین‌لغزه و زمین‌لرزه و به تبع آنها احتمال تشکیل امواج بلند سونامی، البته نه به شدت سونامی اقیانوسی، در دریای خزر وجود دارد.
مخاطرات ناشی از موج و جریان
ناحیه ساحلی مرز میان محیط خشکی و آبی (دریا، دریاچه، اقیانوس) است.این ناحیه هم در خشکی و هم در آب گسترش دارد، در واقع منطقه‌ای است که در آن فرایندهای ساحلی فعال هستند.مهمترین فرآیندها در ناحیه ساحلی فرآیندهای ناشی از موج، جزر و مد، نوسان تراز آب و فرایندهای رودخانه‌ای و بادی است.
بیشتر جریانهای ساحلی بر اثر حضور موج و شکست آن ایجاد می‌شوند.این جریان‌ها آنقدر قوی هستند که می‌توانند حجم زیادی از رسوب را حمل کنند، سبب پاکسازی ساحل شوند یا این که شناگران مـاهر را حتی غرق نمایند.جریانهای طولی ساحلی که به موازات ساحل حرکت می‌کنند و جریانهای عمود بر ساحل دو جریان اصلی ناشی از شکست موج می‌باشند.جریانهای عمود بر ساحل سبب تغییر شکل بستر دریا در ناحیة ساحلی و انتقال رسوب در جهت عمود بر ساحل و تشکیل پشته‌های ماسه‌ای ساحلی و پشته‌های زیرآبی می‌شوند.این جریان‌ها مسئول حوادث ناگوار برای شناگران هستند.جریانهای موازی با ساحل مسئول انتقال رسوب و آلاینده‌ها به موازات ساحل هستند و زمانی که انرژی خود را از دست بدهند یا به مانعی همچون موج‌شکن بندرها برخورد کنند، رسوب را برجای می‌گذارند و مشکلات جدی برای سازه‌های ساحلی ایجاد می‌کنند.هنگامی که موج عمود بر ساحل شکست یابد، جریانهای عمود بر ساحل به وجود می‌آیند و اگر شکست موج نسبت به خط ساحلی غیرعمودی باشد، جریانهای موازی ساحل توسعه می‌یابند.
جریانهای عمود بر ساحل
جریانهای عمود بر ساحل می‌توانند منشأهای مختلفی داشته باشند ولی منشأ عمدة این جریان‌ها، موج است.حرکت ذرات آب به سوی ساحل و سپس بازگشت آنها به سوی دریا هنگام شکست موج از مهمترین نوع جریانهای عمود بر ساحل است.هنگامی که موج در آب کم‌عمق می‌شکند، بخشی از انرژی موج سبب راندن آب به سوی ساحل می‌شود. آبی که به سوی ساحل آمده به دلیل اختلاف ارتفاع بر روی شیب ساحل به دریا باز می‌گردد.اما بازگشت آب به دریا یکنواخت نیست و ممکن است از مسیرهایی که بیشتر شبیه کانال است صورت گیرد. جریان‌هـایی که بدین گونه به سوی دریا حرکت مـی‌کنند، به جریانهای شکافی (Ripcurrent) معروف هستند.
تشکیل جریان های ساحلی پس از شکست موج
(a تشکیل جریان شکافی هنگامی که موج عمود بر ساحل می آید.
(b تشکیل جریان طولی ساحلی هنگامی که موج به حالت مورب به ساحل می آید
c) تشکیل جریان شکافی و جریان طولی ساحلی هنگامیکه موج با زاویه کوچک به ساحل می آید.
جریانهای شکافنده:
جریانهای شکافنده، جریانهای کم سرعت متوسط جریانهای شکافنده حدود 0.5 متر بر ثانیه است، ولی سرعت جریانهای شکافنده قوی ممکن است تا حدود 2 متر بر ثانیه برسد. جریانهای شکافنده به دلایل متفاوتی می‌تواند ایجاد شود، اما نکته مشترک در همه ی موارد یک چیز است و آن، شکست موج و حرکت آب به سوی دریا از نقطه‌ای که ارتفاع آب بیشتر است به سوی نقطه‌ای که ارتفاع کمتر است تا این که به تراز متعادل برسد.این جریان‌ها در محدوده ی آب کم‌عمق ساحلی به وجود می‌آیند و هر ساله در آب‌های ساحلی ایران در دریای خزر سبب مرگ تعداد زیادی از شناگران می‌شوند.
نمایی از جریان شکافنده
جریان های شکافنده در دریای خزر
اگر به ساحل ایران در دریای خزر از آستارا در باختر تا حسن‌قلی در خاور که به طول حدود 800 کیلومتر است بنگریم، شرایط متفاوتی را در هر بخش مشاهده می‌کنیم. بخش عمدة ساحل ایران، تقریباً همه ی ساحل گیلان و بخش خاوری مازندران دارای ساحل ماسه‌ای است، در حالی که ساحل بخش باختری مازندران به ویژه ناحیه چالوس-رامسر قلوه‌سنگی و ساحل گلستان گِلی است.عملاً مناسب‌ترین ساحل برای شنا ساحل ماسه‌ای است. شیب ساحل نیز در بخش‌های مختلف متفاوت است.شیب ساحل در بخش خشـکی در گلستان بسیار کم‌شیب و در بخش خاوری مازندران و باختری گیلان کم‌شیب است.در حالی که در بخش خشکی بخش باختری مازندران و گیلان ساحل پرشیب است. عملاً شیب ساحل در بخش خشکی اهمیت چندانی برای شناگران ندارد.تنها پدیده‌های ساحلی متفاوتی در آنها دیده می‌شود، مثلاً در ساحل گلی استـان گلستان امکان دسترسی به آب‌هـای سـاحلی وجود ندارد.در سـواحل خاوری مازندران و گیلان، تپه‌های ماسـه‌ای بادی و مرداب‌های منقطع, پیش از رسیدن به خط آّب دیده می‌شود. در سواحل دریای عمان و خلیج فارس هم مخاطرات ناشی از جریان شکافنده وجود دارد و ساکنان مناطق ساحل نشین و گردشگران را در معرض تهدید قرار می دهد. اما به علت حضور تعداد محدود گردشگر آمار غرق شدگان به مراتب نسبت به دریای خزر کمتر می باشد. اما این بدین معنی نیست که خطر جریان شکافنده در سواحل خلیج فارس و دریای عمان نادیده گرفته شود، بلکه در مناطق جنوبی به علت وجود توفان های شدید و امواج بلند خطرات ناشی از این جریان ها در نواحی ساحلی بیشتر است بنابراین اطلاع رسانی در رابطه با وجود این جریان ها در نوار ساحلی به مردم و گردشگران از ضروریات در سواحل پر تردد و محدوده های شنا می باشد.
در بخش‌های پرشیب امکان توسعه مرداب و تپه‌های ماسه‌ای وجود ندارد.بخش کم‌عمق ساحلی در سواحل خزر نیز دارای شیب متفاوت است. منظور از کم‌عمق در ارتباط با طول موج و عمق آب است. گرچه برای کسی که شنا می‌کند، اگر عمق آب از قد او فراتر رفت، آب عمیق محسوب می‌شود، اما در اینجا فرض می‌کنیم که امواج با میانگین ارتفاع 3متر و پریود 8ثانیه در سواحل ایران عمدتاً مخاطراتی را برای شناگران ایجاد می‌کند.
البته ارتفاع موج بیشتر از آن نیز در سواحل ایران مـی‌تواند روی دهد که حاکی از شرایط بسیار طوفانی است و کمتر کسی به شنا می‌پردازد.اگر فرض کنیم ارتفاع موج 3متر و پریود آن 8 ثانیه باشد، طول موج آن 100 متر خواهد بود. در این شرایط محدوده خط ساحلی تا عمق 5 متر، آب کم‌عمق، از 5 تا 50 متر آب عمق متوسط و از 50 متر به بعد آب عمیق محسوب می‌شود. در عمق 50 متر و پایین‌ترحرکت ذرات آب تقریبا صفر است ، ولی در عمق 5 تا 50 متر حرکت موج در نزدیک بستر نیز احساس می‌شود و در منطقه کم عمق حضور جریانهای ساحلی غالب است.
آب کم‌عمق ناحیه‌ای است که در آن موج شکست می‌یابد و جریان‌هـای ساحلی شدیدی در آن وجود دارد.شنای مطمئن در این ناحیه همانند شنا در دریاچة سد یا استخر آب نیست.علاوه بر مهارت در شنا باید ویژگی شنا در آب دریا را نیز شناخت.مهمتـرین نکته دوری جستن از جریانهای شکافی است.اگر کسی در جریان شکافی قرار گرفت، نباید بترسد و در عین حال اعتماد به نفس خود را باید حفظ کند.باید بداند گرچه در آب کم‌عمق این جریان بسیار قدرتمند است ولی به زودی در آب دریا مستهلک می‌شود. مبارزه با جریان شکافی بیهوده است و اگر جریان شما را به سوی دریا می‌برد، هیچگاه در جهت خلاف جریان تلاش نکنید که خود را به ساحل برسانید.بهترین راه شنا به موازات ساحل است که به زودی از محدودة جریان خارج می‌شوید، آنگاه می‌توانید به سوی ساحل شنا کنید.
البته اگر کسی به توان فیزیکی خود برای بازگشت اطمینان دارد، می‌تواند خود را به همراه جریان رها کند تا جریان در آب دریا مستهلک شود، سپس خود را به حالت مورب به ساحل برساند.البته شنا به موازات ساحل برای برگشت، بهترین راه‌حل است که در دستورالعمل‌های گاردهای ساحلی در بسیاری از کشورهای دنیا به شناگران ارایه می‌شود.
· اگر در حین شنا در جریان شکافنده قرار گرفتید، نخست آرامش خود را حفظ کنید و موقعیت خود را در دریا بسنجید.
· زمانی که در جریان شکافنده افتادید، هیچگاه با آن مبارزه نکنید و خلاف جهت جریان به سوی ساحل شنا نکنید. آرام باشید و با جریان بروید. چند دقیقه خود را روی آب نگه دارید یا اینکه به موازات ساحل شنا کنید تا از جریان شکافنده خارج شوید. جریان به زودی در آب دریا مستهلک می‌شود و آنگاه به حالت مورب به ساحل بیایید.
· اگر در حین شنا موج بعدی به سوی شما می‌آید تنها چند ثانیه نفس بگیرید و حدود یک متر زیر آب بروید تا از ضربه موج در امان بمانید.
· ناحیه‌ای که موج شکست می‌یابد برای شناگران مناسب نیست، از ناحیه شکست به طرف دریا، معمولاً شرایط آرام‌تر است و کسی که بتواند خود را روی آب نگه دارد، از جریان شکافنده در امان است.
· اگر همراه جریان شکافنده خود را شناور نگه داشتید و به خارج از محدوده ی شکست موج، داخل دریا رفتید، نفس بگیرید و تقاضای کمک کنید، آنگاه موازی با ساحل شنا کنید تا به ناحیه‌ای آرام‌تر وارد شوید.
· اگر می‌بینید کمکی به شما نمی‌رسد و باید با توان خود به ساحل برگردید، همراه با موجی که می‌آید خود را به ساحل برسانید. هنگامی که امواج بزرگ می‌آیند خود را زیر آب ببرید. ممکن است دوباره با جریان شکافنده به سوی دریا بروید و با موج بعدی به ساحل برگردید.
· نکته ی مهم این است که روی امواج بزرگ خود را شناور نکنید. نفس بگیرید، در هنگام امواج کوچک ابتدا موازی ساحل سبب به حالت مورب خود را به ساحل برسانید.
اگر از ناجی‌های غریق در سواحل دریای خزر سوال کنید، با اینکه اغلب دانش عمیقی از هیدرودینامیک سواحل ندارند، ولی بسیاری از آنها حضور جریانهای شکافی که آب شناگران را با خود به دریا می‌کشاند به خوبی می‌شناسند.سالانه در سواحل گیلان و مازندران مسافران زیادی گرفتار امواج دریا و جریانهای ناشی از آنها می‌شوند و می‌میرند.گرچه ممکن است بسیاری از آنها خارج از محدوده‌های تفریحی (که ناجیان غریق حضور ن دارند)دچار سانحه شده باشند، اما آگاهی داشتن از چگونگی شنا در سواحل دریا می‌تواند به افرادی که قصد شنا در دریا را دارند کمک کند تا دچار مشکل نشوند.آنچه در سواحل ایران برای شناگران اهمیت دارد و برای آنان خطرساز است، موج و جریانهای حاصل از موج در ناحیه کم عمق ساحلی است.آب کم‌عمق ناحیه‌ای است که در آن موج شکست می‌یابد و جریان‌هـای ساحلی شدیدی در آن وجود دارد .سالانه در حدود 250نفر در سواحل خزر (عمدتأ ساحل گیلان و مازندران)گرفتار امواج دریا و جریانهای ناشی از آنها می‌شوند و می‌میرند.مرگ و میر ناشی از شنا در خزر قابل مقایسه با تلفات زلزله های متوسط در ایران است.بسیاری از افراد غرق شده در عین دانستن فن شنا دچار حادثه می شوند، غافل از اینکه شنا در حوضچه های کوچک با شنا در دریا بسیار متفاوت است.آگاهی داشتن از چگونگی شنا در سواحل دریا می‌تواند به افرادی که قصد شنا در دریا را دارند کمک کند تا دچار مشکل نشوند.
شنای مطمئن در این ناحیه همانند شنا در دریاچه سد یا استخر آب نیست. علاوه بر مهارت در شنا باید ویژگی شنا در آب دریا را نیز شناخت. مهمتـرین نکته دوری جستن از جریانهای شکافنده است. اگر کسی در جریان شکافنده قرار گرفت، نباید بترسد و در عین حال اعتماد به نفس خود را باید حفظ کند. باید بداند گرچه در آب کم‌عمق این جریان بسیار قدرتمند است ولی به زودی در آب دریا مستهلک می‌شود. مبارزه با جریان شکافنده بیهوده است و اگر جریان شما را به سوی دریا می‌برد، هیچگاه در جهت خلاف جریان تلاش نکنید که خود را به ساحل برسانید. بهترین راه شنا به موازات ساحل است که به زودی از محدوده ی جریان خارج می‌شوید، آنگاه می‌توانید به سوی ساحل شنا کنید.
البته اگر کسی به توان فیزیکی خود برای بازگشت اطمینان دارد، می‌تواند خود را به همراه جریان رها کند تا جریان در آب دریا مستهلک شود، سپس خود را به حالت مورب به ساحل برساند. البته شنا به موازات ساحل برای برگشت، بهترین راه حل است که در دستورالعمل‌های گاردهای ساحلی در بسیاری از کشورهای دنیا به شناگران ارایه می‌شود. اگر از ناجی‌های غریق در سواحل دریای خزر سوال کنید، با اینکه اغلب دانش عمیقی از هیدرودینامیک سواحل ندارند، ولی بسیاری از آنها حضور جریانهای شکافنده که آب شناگران را با خود به دریا می‌کشاند به خوبی می‌شناسند.
سالانه در سواحل گیلان و مازندران مسافران زیادی گرفتار امواج دریا و جریانهای ناشی از آنها می‌شوند و می‌میرند. گرچه ممکن است بسیاری از آنها خارج از محدوده‌های تفریحی (که ناجیان غریق حضور ندارند) دچار سانحه شده باشند، اما آگاهی داشتن از چگونگی شنا در سواحل دریا می‌تواند به افرادی که قصد شنا در دریا را دارند کمک کند تا دچار مشکل نشوند.
نحوه خروج از جریان شکافنده
توصیه ها
· اگر هنوز شنا را کامل فرا نگرفته‌اید، در محدوده‌ای از آب دریا که فراتر از قد شما است وارد نشوید.
· در سواحل ماسه‌ای در بستر دریا ممکن است یک یا چند برآمدگی ماسه‌ای وجود داشته باشد، اگر روی برآمدگی ماسه‌ای پایتان را بگذارید تصور می‌کنید که عمق آب کم است ولی با اندک جابجایی ناگهان عمق آب افزایش می‌یابد. بنابراین باید مواظب تغییر ناگهانی عمق آب باشید تا دچار مشکل نشوید.
· اگر به توان بدنی خود برای شناکردن در حالت دریای مواج و شناور نگه داشتن خود بر روی موج اطمینان ندارید، وارد دریا نشوید.
· یاد بگیرید که شرایط خطرناک موج و جریان شکافنده را تشخیص دهید. اگر موج بطور عمود بر ساحل بیاید، یا اینکه با زاویه کوچک به ساحل بیاید و شکست یابد امکان تشکیل جریانهای شکافنده وجود دارد. آبی که از شکست موج به سوی ساحل آمده است، بصورت یک بادبزن از ساحل به دریا حرکت می‌کند. به گونه‌ای که دستة بادبزن در ساحل و پهنة آن در دریا است. اگر روی پشته ی ماسه‌ای خشک که 1 تا 2 متر از خط آب ارتفاع دارند و یا روی آلاچیق یا خودرو بروید، می‌توانید این جریان را با چشم ببینید که با رنگ روشن‌تر (ناشی از کف آب) مشخص است. این جریان‌ها بسیار قوی هستند و سرعت آنها بیشتر از سرعت شناگران قهرمان المپیک است.
· منظور از موج عمود بر ساحل این است که جهت حرکت موج عمود بر خطی ساحلی باشد.
